Gübre, bitkilerin büyümesine yardımcı olan ve verimliliklerini artıran kimyasal elementleri içeren doğal ya da yapay madde.

Gübreler, toprağın doğal verimini artırır ya da bir önceki ürünün yetişmesi sırasında bazı kimyasal elementler bakımından yoksullaşan toprağı besler. Tarımın ilk ortaya çıktığı dönemlerden başlayarak, hayvan dışkılarından ve çürümüş bitki artıklarından gübre olarak yararlanılmıştır. Henüz toprağın ve bitkilerin kimyasal yapısının bilinmediği dönemlerde bile, öğütülmüş kemik, odun külü, kurutulmuş kan, güherçile, guano ve balık gibi maddelerin toprağın verimini artırdığı ve ürünleri güçlendirdiği saptanmıştır. Romalılann daha Marcus Porcius Cato zamanında nöbetleşe ekim yaptıkları, asitli toprakları kireçledikleri, hayvan dışkısı serptikleri ve havanın azotunu bağlayıp kullanılabilir nitratlara dönüştüren baklagil bitkileri yetiştirdikleri ve böylece toprağın verimini artırdıkları bilinmektedir.

1699’da İngiliz bilim adamı John Wood ward sudaki tortul miktarı arttıkça bitkilerin büyümesinin de hızlandığını buldu. 1750’lerde ise kimyacılar bitkilerin beslenmesini bilimsel olarak incelemeye başladılar. 1840’ta Alman kimyacı Justus von Liebig, güçlü bir asitle işlenen kemiklerdeki besleyicilerin bitkilerin büyümesinde daha etkili olduğunu kanıtladı. 1880’lerin sonlarından başlayarak da, gübrelerdeki temel elementler, en uygun gübreleme zamanı, hızı ve yöntemi ile gübre formülleri üzerindeki araştırmalar hızlandı. Azot, fosfor ve potasyum, bitkilerin beslenmesi için gerekli olan en önemli temel elementlerdir; kimyasal gübrelerin bileşiminde bu elementlerden biri ya da daha fazlası mutlaka bulunur. Kükürt, magnezyum ve kalsiyum ikincil önemi olan elementlerdir. Özel gübrelerin bileşimine ise az miktarlarda silisyum, demir, klor ve eser miktarda da bor, bakır, manganez, molibden, çinko katılır: Çoğunlukla yapay amonyaktan elde edilen azotlu gübreler gaz ya da sulu çözeltiler halinde püskürtülür ya da amonyum sülfat, amonyum nitrat ve amonyum fosfat gibi tuzlara dönüştürülerek kullanılır. Öte yandan mezbaha artıkları, işlenmiş çöp, kanalizasyon atıkları, hayvan dışkısı ve pamuk tohumu küspesi de otlu gübre yapımında yaygın olarak kullanılan malzemelerdir. Fosforlu gübreler, fosfat kayası ve kemikten elde edilen kalsiyum fosfattan hazırlanır. Çözünürlüğü daha çok olan süperfosfat ve “triple” süperfosfat (TSP) ise kalsiyum fosfatın önce sülfürik asit, ardından da fosforik asitle tepkimeye sokulması yoluyla üretilir. Potasyumlu gübrelerden potasyum klorür ve potasyum sülfat, potas çökellerinden elde edilir.

Üre, monoamonyum fosfat, amonyum sülfat, kalsit, kaolen, potasyum klorür gibi maddelerin çeşitli oranlarda karıştınlmasıy- la hazırlanan azot fosfor potasyum gübresi (NPK) ile monoamonyum fosfat (MAP) ve diamonyum fosfat (DAP) gübreleri ise birden çok temel besleyici element içeren kompoze gübrelerdir. Çok eski çağlardan beri kullanılagelen çiftlik gübresi, çoğunlukla hayvan dışkısı içeren ahır süprüntüsünden oluşan, kimi zaman kuru ot ve samanla karışık halde bulunan doğal organik maddedir. Açıkta bekletildiğinde besleyici özelliği büyük oranda kaybolacağından yığın haline getirilir ve üzeri örtülerek saklanır. Modern çiftliklerde, çiftlik gübresi çoğunlukla traktörlerle çekilen iki tekerlekli dağıtıcılarla toprağa atılır. Dağıtıcının hareketiyle birlikte gübre deponun dibindeki zincirli bir taşıyıcıyla arkaya sıyrılır, bir çift dövücüyle parçalandıktan sonra dönen sarmal kanatlarla toprağa serpilir. Susuz amonyak ise basınç altında sıvılaştırılarak tanklara doldurulur ve püskürtüldüğünde nitrojenli gaz halinde toprağa serpilir. Katı gübreler, traktör gibi çekicilerin arkasına yerleştirilen silolara doldurulur ve buradan merdane, kanştırıcı ya da sonsuz zincir gibi düzeneklerin. üzerine boşaltılarak toprağa yayılır.

İklim koşullan ve toprağın yapısı bakımından öbür ülkelere göre farklılık gösteren Türkiye’de topraklar genellikle azot ve fosfor gibi bitki besleyicileri bakımından yoksul, potasyum, kalsiyum ve magnezyum bakımından da zengindir. Bu nedenle gübrelemede en çok gereksinim duyulan bitki besleyicileri azot ve fosfordur. Potasyumlu gübrelere gereksinim öbürlerine oranla daha azdır. Ayrıca Türkiye toprakları genellikle kireçli olduğundan ve bu tür topraklara atılan gübrenin içerdiği fosfor toprak tarafından tutulup bitkilerce alınamayacağından, fosforlu gübrelerde çözünürlük özelliği önem kazanmakta ve suda çözünen fosfor miktarı yüksek olan gübreler yeğlenmektedir.

Türkiye’de gübre kullanımı planlı dönemin başında çok düşük düzeylerde iken, hükümetlerin izledikleri tarım politikaları sonucu büyük artışlar göstermiştir. Gübre tüketimi 1960’larda 300 bin ton iken 1975’te 1,1 milyon tona, 1980’de 3 milyon tona, 1985’te 4 milyon tona ve 1990’da 5 milyon tona yükselmiştir.

İlk gübre sanayisi kamu sektörü öncülüğünde kurulmuş, ilk kimyasal gübre olan amonyum sülfat da 1939’da Türkiye Demir Çelik İşletmeleri’nin Karabük’te kurulu I. Kok Fabrikası’nın yan ürünü olarak üretilmiştir. 1970’lerden sonra özel sektör de bu sanayiye ilgi duymuş ve 1967’de 350 bin ton olan gübre üretim kapasitesi 1972’de 3 milyon tona, 1986’da 5,5 milyon tona çıkarılmıştır. İthalat yoluyla sağlanan fosfat kayası, fosforik asit gibi hammaddelerin, yedek parçaların ve işletme malzemelerinin bulunmasında çekilen zorluklar nedeniyle kapasite kullanım oranı 1978’de yüzde 36,5, 1980’de yüzde 59,7, 1985’te yüzde 75,3, 1991’de yüzde 62 düzeyinde kalmıştır. Türkiye Gübre Sanayii AŞ’nin (TÜGSAŞ) Kütahya fabrikalarında amonyum sülfat, amonyum nitrat, Gemlik fabrikalarında amonyum nitrat, Samsun fabrikalannda DAP ve TSP, Elazığ İşletmeleri Müessesesinde normal süperfosfat, Gübre Fabrikaları TAŞ’nin Yarımca fabrikalarında TSP, MAP ve NPK gübreleri, İskenderun fabrikalannda TSP, Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri’nin Karabük fabrikalarında amonyum sülfat ve normal süperfosfat, Ereğli ve İskenderun’da kurulu fabrikalarında amonyum sülfat, İstanbul Gübre Sanayii AŞ’nin (İGSAŞ) Tütünçiftlik fabrikalarında üre, Petrokimya AŞ’nin (PETKİM) Yarımca fabrikalarında amonyum sülfat, Akdeniz Gübre Sanayii AŞ’nin (AKGÜB- RE) Mersin’deki fabrikasında amonyum nitrat, DAP üretilmektedir. Özel sektöre ait olan Bandırma Gübre Fabrikalan AŞ’ nin (BAGFAŞ) Bandırma’daki fabrikalarında normal süperfosfat, TSP, amonyum sülfat ve DAP, Ege Gübre Sanayii AŞ’nin Aliağa’daki fabrikasında NPK gübresi, To ros Gübre ve Kimya Endüstrisi AŞ’nin Ceyhan’daki fabrikasında DAP ve NPK gübreleri üretilmektedir.