VİOP Nedir? Nasıl İşlem Yapılır? Neden Kullanılır? [Örnekler ile Anlatım]

VİOP hakkında son zamanlarda birçok haber görmüş olabilirsiniz. Bizler de bu nedenle VİOP nedir, nasıl işlem yapılır konularında bilgi vermek istedik. İşte işlem örnekleri ile birlikte vadeli işlem ve opsiyon piyasası hakkında detaylar sizlerle;



Türkiye’nin ilk özel borsası olarak 2005 yılının başında kurulan Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası (VOB), 2013 itibariyle VİOP ismiyle faaliyet göstermeye başlamıştır. VOB nedir konusunu bu yazımızda ele almıştık. Türkiye’nin ilk özel borsasıdır ve İzmir’de kurulmuştur. 2013 yılında ise Türkiye’de hisse senedi, vadeli işlem ve kıymetli maden piyasaları tek bir çatı altında toplanarak Borsa İstanbul yaratılmıştır. O zamana kadar özel bir borsa olan VOB, artık Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) olarak anılmaya başlamıştır.

Vadeli işlemler, borsada yapılan al – sat işlemlerinin mantığında farklıdır ve belli amaçlar için kullanılırlar. Riskten korunma ise vadeli işlemlerin ilk amaçlarındandır. Vadeli işlemlerin dünya genelinde artış gösterdiği dönemlere baktığımız zaman, 2008 yılında yaşanan mortgage krizine bakabiliriz. Bu dönemde hisse senedi piyasasının çöküşü ile vadeli işlemlerin özellikleri fark edildi ve VİOP’un önemi daha iyi bir şekilde anlaşıldı.

Şimdi sizlere alt başlıklar halinde VİOP nedir, işlemler nasıl yapılır, neden kullanılır konuları hakkında bilgiler vermek istiyorum. En son kısımda da işlem örnekleri ile vadeli işlem mantığını daha iyi anlamanıza katkıda bulunmayı düşünüyorum. İşte VİOP hakkında öğrenmeniz gereken bilgiler;

VİOP Nedir? Ne Demektir?



VİOP, vadeli işlem ve opsiyon piyasasının kısaltılmış halidir. Aynı zamanda vadeli işlemlerin yapıldığı piyasadır. Ülkemizde Borsa İstanbul çatısı altında faaliyet gösteren bir piyasadır. VİOP; hisse senedi ve kıymetli maden işlemlerinden farklı şekillerde, yatırımcısına birçok avantaj sağlayan işlemlerin yapıldığı piyasadır, olarak da tanımlanabilir. Bazı kişiler, VİOP ile forex piyasasını da birbirine karıştırmaktadır. Bunun nedeni ise forex piyasasında da kaldıraç sisteminin kullanılmasıdır. Ama forex ile VİOP arasında ciddi farklılıklar bulunmaktadır.

VİOP nedir diye daha detaylı bir inceleme yapacak olursak; borsada vadeli yatırım araçları ile işlem yapmak isteyen kurumsal ve bireysel yatırımcıların bir araya geldiği piyasadır, şeklinde tanımlayabiliriz. Elbette VİOP ve işlemleri, bir yatırımcının iyi bir hazırlık yapmasını gerektirmektedir. Bu hazırlıkların başında ise bilgi ile donanım gelmektedir. Ardından da piyasanın mantığını iyi bir şekilde kavrayarak doğru stratejiler üzerinden ilerlenmesi gerekmektedir. VİOP işlemi yapan borsacıların yorumlarını biraz inceleyecek olursanız; diğer yatırım işlemleri ile VİOP’u çok ayrı şekillerde değerlendirdiklerini ve büyük bir tutkuya sahip olduklarını da görebilirsiniz.

Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) ise VİOP tanımını şu şekilde yapar; Borsa İstanbul’da işlem gören sermaye piyasası araçları üzerine düzenlenmiş vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri ile diğer türev araçların, elektronik ortamlarda alım – satım işlemlerinin yapıldığı piyasadır.

Tanımlama şekilleri birbirinden farklı olsa bile VİOP’un bazı temel taşları etrafında oluştuğunu anlayabiliriz. Hisse senedi piyasasına benzer olan yönü; Borsa İstanbul’da işlem gören yatırım araçlarının, elektronik ortamda bir aracı vasıtasıyla alım satım yapılmasıdır. Farklılık ise hem işlemlerin mantığında hem de yatırım araçlarındadır. İşlemler ve yatırım araçları hakkında detaylar ise diğer başlıklarımızda detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.

VİOP’ta İşlem Gören Türev Ürünler Nelerdir?



VİOP’ta işlem gören yatırım araçları, türev ürünler olarak tanımlanmaktadır. Aynı zamanda VİOP’ta işlem gören yatırım araçları, birer sözleşme olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle de vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri tanımı kullanılmaktadır. Eğer VİOP’ta işlem yapmayı düşünenlerdenseniz sizlere ilk tavsiyemiz, bu sözleşmeleri iyi bir şekilde tanımanız ve mantıklarını öğrenmenizdir. Alım – satım işlemlerinin nasıl yapıldığını ise bu aşamadan sonra öğrenmenizi öneririz.

VİOP’ta adı geçen türev ürünler; vadeli piyasalarda işlem gören bir varlıktan türetilmiş ve değeri, dayanak varlığa göre belirlenmiş ürünlerdir. Yani altın, dolar, Euro ve herhangi bir hisse senedi yatırım aracınız değil, sözleşmenin dayanak varlığıdır. Bu dayanak varlıkları; pariteler, kıymetli madenler, emtialar, tahviller, faizler, hisse senetleri ve endeksler şeklinde sıralandırabiliriz. Bu temel bilgileri iyice kavradıktan sonra VİOP türev ürünlerini çok daha iyi anlayabilirsiniz.

Bu bilgiler ışığında VİOP türev ürünleri neler bakacak olursak;

“Önceden belirlenen bir vadede, sermaye piyasasında işlem gören yatırım aracını, belli fiyatta – miktarda ve nitelikte alma veya satma yükümlülüğü veren sözleşmelerdir.”

Bu tanımdan da anlayacağınız gibi VİOP türev ürünlerinin 4 ana unsuru bulunmaktadır. Bunlar; vade, miktar, nitelik ve fiyattır. Bu unsurları iyi bir şekilde anladığınız zaman, VİOP türev ürünlerini çok daha iyi bir şekilde anlayabilirsiniz.

Yukarıda vermiş olduğumuz bilgiler ışığında türev ürünleri özetlemek gerekirse; altın, sermaye piyasalarında işlem gören bir finansal üründür. Vadeli işleme altının söz konusu olması, belli bir sözleşme ile mümkündür. Bu sözleşmede ise altının alım veya satımı için belli noktalar koyulur. Bunların başında vade gelir. Hangi vade sonunda alma ve satma hakkına sahip olacağınız sözleşmede ilk unsur olarak belirtilir. Ardından hangi miktarda, nitelikte ve fiyatta altın alma – satma hakkına sahip olduğunuz detaylı bir şekilde sözleşmeye yazılır. İşte VİOP’ta işlem gören türev ürün de bu unsurların belirtildiği sözleşmedir.

VİOP vadeli işlem sözleşmelerinin vade süresi, Borsa İstanbul kapsamında 2 ay olarak belirlenmiştir. Vade ayları ise her sözleşmenin detayında bulunmaktadır. Genel olarak vade ayları; Şubat, Nisan, Haziran, Ağustos, Ekim, Aralık aylardır. Burada bilinmesi gereken bir diğer nokta ise tüm vadelerin birden işlem görmediğidir. Yani tüm ürünler en yakın 3 vadede işlem görürler ve vade bitimine yakın bir sürede, vadenin sonlanmasını beklemeden pozisyon bir diğer sözleşmeye taşınabilir.

Borsa İstanbul VİOP Sözlemeleri PDF şeklinde burada yer almaktadır.

VİOP İşlemi Nasıl Yapılır?



VİOP işlemi yapmak, günümüzde Borsa İstanbul’un geliştirilen sistemleri ile oldukça basit bir şekilde yapılmaktadır. Elbette bu işlemlerin mantığını öğrenmek de bir yatırımcı olarak sizlerin görevidir. Sonuçta birikimlerinizi değerlendirerek para kazanmak amacıyla yatırım yapacaksınız. Bilgi edinmeden hareket ederseniz hem para kazanamazsınız hem de birikimlerinizi kaybedersiniz. Bu nedenle mutlaka belli bir bilgi seviyesine ulaştıktan sonra VİOP işlemlerine başlamanızı öneririz.

VİOP işlemi nasıl yapılır öğrenmek için birçok eğitim kaynağı, internette sizi bekliyor. Hem Borsa İstanbul hem SPK hem de aracı kurumların, VİOP eğitimleri vardır. Bu eğitimlerin bazıları ücretsiz iken bazılarına belli bir ödeme yapmanız gerekmektedir. Ama ne derler bilirsiniz; “kaz gelecek yerden, tavuk esirgenmez.” Mutlaka bu eğitimlere katılmanızı ve PDF – Power Point formatında e-kitaplara göz atmanızı öneririz.

VİOP işlemi yapabilmek için bilmeniz gereken diğer önemli konular ise türev ürünlerin kodları, sözleşmelerin özellikleri, teminat büyüklükleri, marjin oranları ve emir tipleridir. Alacağınız eğitimlerle birlikte emirler, sözleşmelerin özellikleri nelerdir detaylı bir şekilde öğrenirsiniz. Daha sonra da bu özellikleri göz önünde bulundurarak hangi türev ürüne yatırım yapmak istediğinizi belirleyebilirsiniz. Türev ürününüzü seçtikten sonra ilgili sözleşme ile ilgili detaylara yeniden göz atmanızı öneririz. Bu şekilde; kodu, teminat büyüklüğü ve sözleşmenin özellikleri hakkında herhangi bir noktayı atlamadan işleme başlayabilirsiniz.

Vadeli işlem ve opsiyon piyasasında yapacağınız işlemlerde, forex piyasasında olduğu gibi çift yönlü işlem yapabilirsiniz. Yani vadeli piyasada fiyatlar hem düşerken hem de yükselirken yatırım yapmak mümkündür. Bu büyük bir avantadır ve VİOP’ta fiyatların hangi yönde ilerleyeceğini doğru öngördüğünüz zaman, uygun emri vererek gerekli pozisyonu alabilirsiniz. Bu sayede de kar edersiniz. Örneğin; fiyatların düşeceğini öngörüyorsanız satım yönünde yani short (kısa) pozisyon oluşturursunuz.

Bir diğer VİOP avantajı ise vade sonu gelmeden de pozisyonu kapatabilmenizdir. Fiyatların düşeceğini öngören yatırımcı, kısa pozisyon oluşturduktan sonra fiyatlar ilk baştakine göre daha düşük seviyeye geldiğinde pozisyonu kapatabilir. Böylece istediği karı elde etme imkanına sahip olacaktır.

VİOP işlemlerinin, forex ile benzerlik gösterdiği bir diğer nokta ise kaldıraçlı işlem yapılabilir olmasıdır. Eğer doğru bir şekilde kaldıraç oranlarını kullanabilirseniz normal koşullara göre daha yüksek bir kar elde etme imkanına sahip olursunuz. Elbette kaldıraçlı işlemler, forex piyasasında olduğu gibi VİOP’ta da sorundur ve eğer kaybederseniz normalden daha büyük bir kayıp olacağını bilmelisiniz.

Vadeli işlem sözleşmelerinde bilinmesi gereken önemli konulardan birisinin sözleşme büyüklüğü olduğunu söylemiştir. Bu sözleşme büyüklüğü; dayanak varlığın spot fiyatı üzerinden hesaplanmaktadır. Örnek vermek gerekirse; BIST 30 vadeli sözleşmesinde, endeksin 1000’e bölünmesi ile büyüklük bulunur. BIST 30 endeksinin spot piyasada 100 bin değerinde olduğu varsayılırsa sözleşmesinin baz fiyatı; 100 bin/1000 eşitliğinden 1000 lira olarak hesaplanmaktadır. VİOP’ta işlem gören her ürüne göre bu hesaplama ayrı ayrı yapılmaktadır.

Kar ve zarar hesaplamasında ise günlük uzlaşma fiyatı kullanılmaktadır. Yani yatırımcının, VİOP’ta taşıdığı pozisyonun kar ve zarar oranı, günlük uzlaşma fiyatı üzerinden belirlenmektedir. Günlük kar, teminata eklenirken, zarar da düşülmektedir. Burada zarar miktarı, teminatın %75’ine geldiği zaman, yatırımcıya, pozisyonunu sürdürebilmesi için teminat tamamlama çağrısı yapılmaktadır. Yatırımcı bu uyarıyı dikkate almazsa pozisyonu piyasa fiyatı üzerinden otomatik olarak sonlandırılmaktadır.

VİOP Neden Kullanılır?



VİOP işlemlerinin 3 temel kullanım nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilkini, yazımızın başında riskten korunma olarak söylemiştik. 2008 Mortgage krizinde, borsaların bir bir çöküşe geçmesi ve küresel krize sürüklenilmesi ile dünya genelinde riskler hat safhaya ulaşmıştır. Ülkemizde de vadeli işlem ve opsiyon piyasasının neden önemli bir yer olduğu bu şekilde anlaşılmıştır.

Şimdi VİOP neden kullanılır konusuna tek tek şu şekilde aydınlık getirelim:

Korunma (Hedge Etme) Amacıyla VİOP Kullanımı

VİOP işlemleri korunma amacı taşımaktadır. Yani piyasalardaki risklere karşı parasını hedge etmek isteyen yatırımcılar, aradıklarını VİOP’ta bulabilirler. Spot piyasalarda meydana gelebilecek dalgalanmalardan ve kur risklerinden dolayı oluşacak zararlar, VİOP işlemleri ile minimum düzeye indirilebilir. Üretici, ithalatçı, ihracatçı ve kurumsal risk yöneticileri; gelecekteki fiyatların yükselme veya düşme riskine karşı fiyatları, vadeli işlemlerle sabitleyebilirler.

Spekülatif Amaçlı VİOP Kullanımı

Spot piyasalarda oluşan riskler, her yatırımcı için kötü algılanmaz ve iyi bir kar fırsatı olarak değerlendirilir. İşte bu kişiler, spekülasyonlardan yararlanarak karını maksimize eden yatırımcılardır. Korunma amacı taşımaksızın, yatırımcıların gelecekteki piyasa beklentilerinin yükselmesi veya düşmesi yönünde kar amacı güderek işlem yapmalarını, vadeli işlemler mümkün kılmaktadır.

Arbitraj Amaçlı VİOP Kullanımı

Arbitraj konusu, iyi bir deneyim gerektiren yatırım şekillerindendir. Yatırım yapmadan, aynı anda bir ürünü yüksek fiyattan satıp, diğer ürünü düşük fiyattan alarak (veya tam tersi yapılarak) gerçekleştirilen risksiz işlemlere arbitraj denmektedir. Bir ürünü, spot piyasa fiyatı ile vadeli piyasa fiyatı arasında taşıma maliyeti modeline göre oluşan fiyat farkları ise bu imkanı yaratmaktadır. Dolayısıyla bu imkanı bir tek vadeli piyasalar sağlamaktadır.

VİOP İşlem Örnekleri



VİOP işlemlerinin, spot işlemlere göre biraz daha karmaşık olduğunu düşünebilirsiniz. Ama vadeli işlem mantığını kavradığınız zaman, spot piyasa işlemlerine göre hem daha kolay hem de daha az riskli olduklarını göreceksiniz. Bu bağlamda sizlere birkaç VİOP işlem örneği vermek istiyoruz:

Gelecek aylarda Borsa İstanbul’un yükseleceğini düşünen ve 10.000 lira ile işlem yapacak olan bir yatırımcı, tek tek hisse senetleriyle işlem yapmak yerine endeks üzerinden yatırım yapabilir. Kaldıraç kullanmak istemeyen yatırımcının pozisyon büyüklüğü, 10.000 lira olacaktır. Bu miktar ise VİOP endeks vadeli sözleşmelerinde alım yönünde pozisyon aldığı zaman; tarihi, endeksin spot piyasa değerini ve vadesine göre sözleşmenin fiyatını bilmesi gerekmektedir. Bu verileri aşağıdaki şekilde tamamen örnek olarak veriyoruz:

Tarih: 1 Şubat
BIST 30 Endeksi: 48,500
Haziran Vadeli İşlem Sözleşmesi Fiyatı: 50,000
1 sözleşme tutarı = 50,000 * 1 * 100 eşitliğinden 5000 olur. 10.000 / 5000 eşitliğinden de yatırımcının 2 kontrat alabileceğini buluruz.

Yatırımcının beklentisi doğru çıktığı ve endeks değer kazandığı zaman;

4 aylık süreçte 48,500 seviyesinden 56,300 seviyesini gördüğünü ve VİOP teminatlarının merkez bankası gecelik faizinin (O/N) % 6,5 arttığını varsayalım.

Pozisyon kapama tarihi, 1 Hazirandır. BIST 30 endeksi, 56,300’e yükselmiştir. Haziran vadeli işlem sözleşmesi fiyatı ise 57,200‘e yükseldi.

Sözleşmeden elde edilecek getiri ise (57,200 / 50,000) – 1 eşitliğinden % 14,4 oldu. 2 kontratı olduğu için toplamda % 28,8 kar edecektir.

Buna ek olarak yatırdığı teminatın faizini de alacağı için yaklaşık 120 günde elde edeceği faiz getirisi; [(0,065 / 365) + 1] ^120 – 1 eşitliğinden % 2,16 olacaktır.

Yatırımcının toplam getirisi ise % 14,4 + % 2,16 eşitliğinden % 16,56 şeklinde bulunacaktır.

Yatırımcının tahmini yanlış çıktığında ve endeks değer kaybettiğinde;

BIST 30 endeksinin 40,700‘e ve Haziran vadeli sözleşmenin fiyatının 42,000‘e düştüğünü düşünelim. Bu şekilde doğan zarar; (42,000 – 50,000) – 1 eşitliğinden – % 16 olacaktır.

Buna karşın yatırımcı teminatının faizini yine % 2,16 olarak alacaktır.

Yatırımcının toplam zararı ise – % 16 + % 2,16 eşitliğinden – % 13,84 olacaktır. 2 kontrat olduğu için – % 27,68 zararı olacaktır.

VİOP işlem örnekleri ile ilgili olarak alacağınız eğitimler, sizlere daha faydalı olacaktır. Günümüz teknolojisi sayesinde bu işlemler ve hesaplamalar, online platformlar aracılığıyla otomatikman yapılmaktadır. Yani yatırımcılar bu hesaplamalarla uğraşmadan, platformlar üzerinden VİOP işlemlerini gerçekleştirebilmektedir.