Saadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1997, 126 s.

Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Giriş [1-9], I. Bölüm [11-65], II. Bölüm [67-82], Bibliyografya [84-101], Dizin [102-108] ve Ekler [109-126]’dan oluşmaktadır.
Yazar Girişte [1-9] Orhon Irmağı’ndaki ve Türkistan’daki Türk Tarihi’nin Uygur Kaganlığı dönemine kadar olan kısmı anlatmaktadır.

Yazar I. Bölümde [11-65] Öncelikle Uygur adının nereden geldiği ve nerede geçtiği hakkında bilgi vermektedir. Buna göre Uygur adına Karabalgasun, Şine Usu, Tez II, Suci, İyme ve Şivet-Ulan yazıtlarında rastlamaktayız. Anlam olarak da uymak, yapışmak, takip etmek, şahin gibi hızla hücum eden, akraba, müttefik gibi görüşler bulunmaktadır. Uygur adı, Çin kaynaklarında ise Hui-hu, Hui-ho ve Hoei-ho şeklinde geçmektedir. Bundan sonra yazar Uygurlar’ın kendi devletini kurdukları zamana kadarki tarihlerini anlatmaktadır. Peşi sıra Uygur Kaganlığı’nın kuruluşuna geçmektedir. Uygurlar devletlerini Basmıllar ile birlikte Göktürkler’i yıkarak kurmuşlardır. Kurucu olarak Kutluk Bilge Köl Kagan yer almaktadır. Devlet, Moyen Çor Kagan (747-759) zamanında yükselişe geçmiş fakat hemen ardından Bögü Kagan (759-779) devrinde Mani dininin 763 senesinde kabulüyle hanedan içinde karışıklar çıkmış ve hanedan değişmiştir. Nihayet devlet 840 yılında Kırgızlar tarafından ortadan kaldırılmış ve Uygurlar Turfan ve Kansu’ya yerleşip müstakil devletler kurmuşlardır. Bununla birlikte Kırgızlar da Orhon Irmağı’ndan göçünce Türkler için yeni hayat sahası Turfan Havzası ve çevresi olmuştur. Daha sonra bu Uygur devletleri Cengiz Han zamanına kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Yazar II. Bölümde [67-82] Cengiz Han devrinde Turfan ve Kansu Uygurları’nın ortadan kaldırılmasından sonra Uygur Türkleri’nin durumu hakkında bilgi vermektedir. 1606’da Uygurlar Hocalar hâkimiyetine girmiştir ve bundan sonra 1678’de Kaşgar Kalmuklar’ın saldırısına uğramış ardından Çin 1759’da Kaşgar ve çevresini işgal etmiştir. 1866 ve 1867’de Yakup Bey, Doğu Türkistan’ı Çin işgalinden kurtarmış fakat kısa süre sonra Çinliler 1877’de tekrar Doğu Türkistan’ı işgal etti. Bu tarihten günümüze kadar da Çin, Doğu Türkistan’daki saldırı ve katliam hareketlerini devam ettirdi.

Sonuç olarak günümüzde dahi güncelliğini koruyan bir konu olan Uygurlar’ın bağımsızlık mücadelesi geçmişten bugüne birtakım benzer olaylar çerçevesinde gelmiştir. Bu çerçevede en baştan bugüne Uygurlar’ın hayatını ve istiklal mücadelesini anlamak adına bu eserin gerekli yeterliliğe sahip olduğundan şüphe yoktur.

Yazar: Umut Kırca, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi, İstanbul, 7 Mayıs 2020.